Znad Odry / Ziemia i ludzie (część 1)

Eugeniusz Paukszta (1916-1979)

Przygotowując materiały o następnych regionach, przechodzimy do Wielkopolski, której głównym miastem jest Poznań. Tam większość swego życia spędził Eugeniusz PAUKSZTA – pisarz niezwykle pracowity i dynamiczny, który napisał 34 książki : powieści współczesne i historyczne, tomy opowiadań oraz powieści dla młodzieży. Ponadto opublikował ponad tysiąc artykułów i felietonów. Pracował też nad paroma innymi książkami, ale nie zdążył ich dokończyć.

.

Dolina Środkowej Odry i Ziemia Lubuska (okolice Santoka, gdzie Noteć łączy się z Wartą)

.

Znajdował jeszcze czas, by się aktywnie udzielać jako działacz społeczny. W tej działalności uderza jego szczególne zafascynowanie sprawami północnych i zachodnich obszarów Polski. Poświęcił im całą swoją pasję i talent twórczy, co mu zjednało miano “Piewcy Nadodrza“. Do naszej literatury pięknej Paukszta wprowadził temat zasiedlenia Ziem Zachodnich i Północnych. Jako świadek i uczestnik, a zarazem pisarz i historyk poprzez losy ludzkie ukazywał dzieje procesów zasiedlania, integracji i adaptacji kulturowej ludności pochodzącej z różnych regionów, a zwłaszcza z Kresów Wschodnich. Kartki z Ziemi Lubuskiej (zdjęcie okładki tej książki widoczne jest na prawej stronie) zawierają 13 opowiadań z historii Nadodrza*.

.

NADODRZE to obszar dla ludzi szukających spokoju, rozciąga się wzdłuż drugiej co do wielkości rzeki w Polsce: od Głogowa, przez Zieloną Górę, Gorzów Wlk – aż po Szczecin. Obejmuje zatem regiony Pojezierza Lubuskiego, Równiny Gorzowskiej oraz Nabrzeża Szczecińskiego. Odra na Ziemiach Zachodnich dzieli się na kilka odcinków : Dolina Środkowej Odry (dług. 100 km – od miasteczka Kargowa do wsi Urad, 11 km na płd od Słubic). Dwa kolejne odcinki są b. krótkie: Lubuski Przełom Odry – 25 km długości (od Słubic do Kostrzynia) i następny, do Cedyni (ok. 30 km). Ostatni, 95-kilometrowy segment Dolnej Odry kończy się na Zalewie Szczecińskim. To właśnie nad Dolną Odrą, w dniach 16-20.IV.1945 roku toczyły się krwawe walki o sforsowanie rzeki. Po przelamaniu Wału Pomorskiego byla to już ostatnia przeszkoda w drodze na Berlin.

W latach 1950-tych powstało pismo “Nadodrze” stworzone przez Lubuskie Towarzystwo Kultury. Początkek był skromny – dwa tysiące egzemplarzy ukazywało się nieregularnie, ale z czasem był to już dwutygodnik o nakładzie 12 tysięcy. Dominowała w nim tematyka regionalna o książkach, wystawach i różnych wydarzeniach kulturalnych. Nie brakowało artykułów przyrodniczych, jako że to jest najbardziej zalesiony region w Polsce. Stąd lasy nazywano tam ‘Lubuskim morzem“. W “Nadodrzu” były też dyskusje o lubuskiej drodze do uniwersytetu. Redakcję pisma zamknięto w roku 1990 na skutek tzw. transformacji.

Na obszarze Środkowego Nadodrza znajduje się Ziemia Lubuska – region niezwykle atrakcyjny przyrodniczo, usytuowany w krainie dwustu jezior, pomiędzy sosnowymi lasami, wśród pagórków i malowniczych dolin. Tej ziemi Paukszta poświęcił większość swego dorobku literackiego. Do znaczących jego książek poruszających problemy Ziem Odzyskanych, należą takie powieści jak Trud ziemi nowej, Wiatrołomy, Wrastanie, Odzyskane gniazda czy wreszcie Wszystkie barwy codzienności. Za oryginalne wprowadzanie tematu zachodnich ziem polskich do literatury, pisarz ten był wielokrotnie nagradzany. Wśród licznych odznaczeń, ottrzymał m.in. Nagrodę Ziemi Lubuskiej i Nagrodę Literacką Nadodrza.

Akcja ‘WSZYSTKICH BARW CODZIENNOŚCI‘ rozgrywa się 15 lat po wojnie w małym miasteczku, zlokalizowanym gdzieś w rejonie Międzyrzecza i Sulechowa, przy drodze na Poznań. Paukszta jako dobry obserwator dokonujących się zmian w życiu prowincjonalnych miasteczek, celuje w opisach osobistych losów bohaterów tej powieści. Poruszane jest ich życie rodzinne i tematyka miłosna, ich praca, problemy społeczne i gospodarcze, pojawiają się nawet wątki sensacyjne.

.

.

Paukszta urodził się w Wilnie i chociaż niedługo żył, to swoją biografią obdzieliłby kilka popularnych postaci. Debiutował w 1938 roku młodzieńczymi opowiadaniami i zbiorem reportaży zebranych w tomie “Opowieści niesforne”. Książkę oddano do druku w 1939 roku do druku, lecz w związku z wybuchem wojny nie doczekała się publikacji. Brał udział w wojnie obronnej Polski 1939, potem w działalności konspiracyjnej w oddziałach ZWZ i AK. Został aresztowany przez niemieckie gestapo i uwięziony w obozie pod Kownem. Gdy udało mu się wymknąć, został schwytany później przez NKWD i zesłany na wschód. Jakby tego nie wystarczyło, po wojnie osiedlił się w Gliwicach i tutaj znowu aresztowali go dwukrotnie funkcjonariusze Urząd Bezpieczeństwa.

Sprawę mocno nagłośniła żona pisarza, co spowodowało że uniknął wieloletniego więzienia a może śmierci. Mógł przecież “zniknąć bez śladu” jak wielu innych AK-owców. Gdy wyszedł z tarapatów, został radnym miejskim i członkiem Komisji Weryfikacji d/s Ludności Rodzimej. W roku 1947 przeniósł się do Poznania, gdzie mieszkał przez 32 lata, do końca życia. Był kronikarzem życia społecznego i kulturalnego Wielkopolski. Współpracował z wieloma instytucjami naukowymi i społecznymi, które działały na rzecz Ziemi Odzyskanych. To były najpilniejsze problemy w zniszczonej wojną Polsce. Angażował się w pracach Polskiego Związku Zachodniego – najpierw na rzecz Polonii zagranicznej, a później kierował Wydziałem Zaludnienia i Ekonomiki Ziem Odzyskanych. Położył wówczas duże zasługi w organizowaniu osadnictwa na północy kraju i na terenie Nadodrza. Redagował tygodnik “Polska Zachodnia” pełniąc funkcję zastępcy redaktora naczelnego i kierownika działu kulturalnego. Poruszał problematykę Ziem Północnych i Zachodnich: integracja powojenna, polskość, młode pokolenie.

Urzekała go dynamika i poezja tego czasu, rodzenia się nowego życia, niezwykłość losów ludzkich w okresie wielkiego przełomu historycznego tych regionów i całej ojczyzny. Przeszło połowę swego intensywnego życia oddał służbie Polski zachodniej i północnej. Problematyka i tematyka tej częsci kraju znalazła szerokie odzwierciedlenie w jego książkach. Pierwsza z nich – “Trud ziemi nowej” została opublikowana w roku 1948. Rok później ukazała się “Trzecia zmiana” w której opisane jest osiem godzin nocnej pracy w hucie.

W “Trzeciej zmianie” zawarte są motywy kultury robotniczej na Górnym Śląsku, gdzie Paukszta zamieszkał zaraz po wojnie. Pełna ryzyka jest praca hutników ale mają oni swoje wierzenia, a urywki ich życia prywatnego pokazuje ten fragment o rodzinnym domu, do którego się zawsze wraca po cięzkiej pracy: “Półleżąc na miękkim, okrytym huculskim kilimem tapczanie z uśmiechem spoglądał na przechyloną ku niemu twarz żony. Delikatnym, pieszczotliwym ruchem ręki głaskała go po zmierzwionych jeszcze ze snu włosach“. Wątki romantyczne i miłosne – szczególnie wśród ludzi młodych – przejawiają się często w utworach Paukszty, lecz są one zawsze podane subtelnie, w dobrym guście, bez ordynarności. Dlatego miłośnicy tego pisarstwa chętnie powracają do jego książek, aby odpocząć od zgiełku i męczącego chaosu.

.

Jezioro Niesłysz.

Książki o Ziemi Lubuskiej

Spośród licznych publikacji Egueniusza Paukszty poświęconych Ziemi Lubuskiej, przedstawiamy parę jego książek.

ZNAK ŻÓŁWIA – Akcja powieści rozgrywa się na Ziemi Lubuskiej, pod Bledzewem k. Międzyrzecza. Dwóch autostopowiczów podróżujących latem ulega wypadkowi w małej wsi, zamieszkałej w dużej części przez rolników trudniących się rybactwem w tutejszych czystych jeziorach. Przymusowy postój owocuje dogłębnym poznaniem miejscowej społeczności, złożonej z imigrantów z Wielkopolski, Kresów Wschodnich oraz autochtonów. Bohaterowie zostają także wciągnięci w pracę rybaków, lokalne problemy i miłości.

CZAROWNICZA z ZIELONEJ GÓRY to pasjonująca lektura i lekcja historii. Zbiór 25 opowiadań rozgrywających się na naszych Ziemiach Zachodnich, których akcja obejmuje okres od wczesnego średniowiecza do końca II Wojny Światowej. ODZYSKANE GNIAZDA – książka składa się z tekstów opisujących Ziemię Lubuską. Znalazły się w niej fragmenty prac naukowych i popularnych, obszerny zestaw utworów literackich, poezja, wybór wspomnień osadników i pieśni ludowe.

“Odzyskane gniazda” – Spis treści :

Prace licznych autorów zebrał i całość opracował Eugeniusz Paukszta. W połączeniu z dokumentami historycznymi oraz informacjami o gospodarce regionu, ksiązka zapoznaje czytelników z historią Ziemi Lubuskiej, jej pięknem i perspektywami rozwoju.

Od roku 1951 Paukszta poświęcił się głównie pracy literackiej i publicystycznej, studiując jednocześnie zaocznie historię i filozofię na KUL. Dominik Paukszta tak wspomina pierwszy okres pisarskiej kariery swego ojca:

“Po kilku latach pracy w Polskim Związku Zachodnim i Państwowym Instytucie Wydawniczym Ojciec zdecydował się wyłącznie na pracę pisarską i publicystyczną. Inaczej niż większość Jego kolegów pisarzy nie miał stałej posady gwarantującej podstawę utrzymania. Niekiedy symboliczna kwota musiała nam wystarczyć na dłuższy okres, a gdy pieniędzy zabrakło, często Rodzice pożyczali pieniądze od znajomych. (…) Dopiero w późniejszym okresie sytuację poprawiały liczne wznowienia oraz honoraria ze spotkań autorskich. Spotkania te bardzo lubił i miał ich bardzo wiele, w całej Polsce. Powieści były chętnie czytane, szybko znikały z księgarskich półek. Mój Ojciec pracował głównie nocami, wtedy najłatwiej było o skupienie. Najczęściej pisał do 4, czasami do 5 nad ranem. Bywały jednak dni, kiedy, wychodząc do szkoły, zastawałem Go jeszcze nad maszyną do pisania”. W innym źródle podają, że pisarz niekiedy pracował przez całą noc, a rano wsiadał do kajaka i wypływał na jezioro. Ludzie dziwili się: kiedy on śpi – chyba gdy jest na wodzie?

“PRZEJAŚNIA SIĘ NIEBO” – wielowątkowo rozbudowana opowieść o ludziach, którzy po wojnie przybyli na Ziemie Odzyskane z różnych stron Polski. W dwuch tomach przypomina ich trud i poświęcenie, a także ważne tematy rodzinne, społeczne i gospodarcze. Tom1 – Zabite miasto (tuż po wyzwoleniu); Tom 2 Kwiaty na pogorzeli – po kilkunastu latach.

“POGRANICZE” – Akcja rozgrywa się na zachodnich terenach, położonych między Wielkpolską i Ziemią Lubuską. Powieść jest formą sagi, opowiadającej o 25 latach dziejów rodzin mieszkających na Ziemi Babimojskiej – pomiędzy rokiem 1919 (Powstanie wielkopolskie) a 1945 (powrót do Polski). . Autor opisuje dzieje ziemi babimojskiej i ludzi, którzy przez dziesięciolecia opierali się naporowi niemieckiemu; o złożonych, pełnych napięcia i niepokoju stosunkach politycznych, jakie w okresie międzywojennym panowały na terenach oznaczonych w niemieckich mapach administracyjnych pod nazwą “Grenzmark Posen-Westpreussen“. Jednym z bohaterów jest Janek Późny, który ucieka z armii pruskiej i w swoich rodzinnych stronach staje się organizatorem oporu przeciw germanizacji.

“SPOD SZCZĘŚLIWEJ GWIAZDY” – Motywem przewodnim 11 opowiadań jest przyroda, która łączy się nierozerwalnie z akcją i losami bohaterów. Są nimi leśnicy, rybacy, myśliwi – ludzie szukający zapomnienia o przebytych nieszczęściach wojennych. Przyroda nierzadko determinuje działania bohaterów i staje się punktem wyjścia dla sensacyjnych, czasami dramatycznych sytuacji.

Ziemia Babimojska

Paukszta był zamiłowanym wędkarzem i dlatego w sposób niezrównany opisuje w szczegółach sceny spędzone nad wodami. Swoje zaintersowania przekazał synowi, który jest wykładowcą chemii na politechnice w Poznaniu, a w chwilach wolnych pisuje artykuły do branżowego pisma “Wiaromości Wędkarskie”. W chwilach wolnych chętnie odwiedza miejsca, w których przebywał jego ojciec, pisząc tam swoje książki. Motywy przyrodnicze pojawiają się bardzo często w książkach Eugeniusz Paukszty. Wyjeżdżał on często z Poznania, przez wiele lat odpoczywał i jednocześnie pracował w leśniczówkach na Ziemi Lubuskiej i na Pomorzu. U zaprzyjaźnionych leśników obserwował pory roku i dostosowany do nich roczny cykl prac – zimowych wyrębów czy wiosennych zalesień. Nauczył się nawet gwary łowieckiej, chociaż sam nie polował. Częste przebywanie w lasach i nad jeziorami zaowocowało w książkach Paukszty niezwykle żywymi opisami przyrody, jak np. wiosenne pękanie lodów na jeziorze, śpiewy ptaków leśnych, zawieja śnieżna w puszczy itd.

.

Książki Eugeniusza Paukszty cieszyły się dużą popularnością, były wielokrotnie wznawiane i w sumie wszystkie nakłady osiągnęły liczbę 2 milionów egzemplarzy. Okładki ostatnich wydań bajecznie ozdobiła Pola Augustynowicz, artystka z Poznania. W tym artykule z łatwością rozpoznacie jej styl na innych ilustracjach.

*

Konkursy Literackie

Ziemia Lubuska pamięta o swoim pisarzu. W mieście Kargowa wybudowano Publiczną Bibliotekę im. Eugeniusza Paukszty. Miasto jest położone w Dolinie Kargowskiej, nad Obrzycą (49-kilometrowy dopływ Odry). Zbiory kargowskiej biblioteki są bardzo bogate i nie ograniczają się tylko do książek, więc można ją nazwać “mediateką”.

Ta perła kultury miasteczka stała się centrum pomysłowych wydarzeń.

.

Biblioteka jest głównym organizatorem Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego im. Eugeniusza Paukszty. Konkurs odbywa się on od roku 2000, a jego pomysłodawcą i inicjatorem był Eugeniusz Kurzawa, prezes zarządu oddziału ZLP w Zielonej Górze. Zielonogórski oddzial Związku Literatów Polskich jest jednym ze współorganizatorów tego przedsięwzięcia. Pomocą służy także syn patrona dr hab.inż. Dominik Paukszta mieszkający z rodziną w Poznaniu.

Celem jest pozyskanie wartościowych małych form prozatorskich, opisujących polską rzeczywistość inspirowaną twórczością Eugeniusza Paukszty. Konkurs adresowany jest do twórców profesjonalnych i nieprofesjonalnych, zarówno młodzieży i osób dorosłych. Od pierwszej do ostatniej edycji konkursu napłynęło ok. tysiąca prac, co przyczyniło się do wzrostu zainteresowania twórczością Eugeniusza Paukszty a także do promocji miasteczka.

.

1. Afisz konkursu; 2. Rzeka Obrzyca.

.

Leśniczówka Pracy Twórczej

Kilka kilometrów na północ od Kargowej, w położonej nad jeziorem leśniczówce Linie, pisarz znalazł swoją przystań na wypoczynek i pisanie. Niektórzy twierdzą, że akcja powieści Wszystkich barw codzienności prawdopodobnie ma miejsce własnie tu, na skraju województw lubuskiego i poznańskiego – czyli w Kargowej i okolicach.

Na frontowej ścianie byłej leśniczówki umieszczono tablicę pamiątkową, a wewnątrz budynku znajduje się Izba Pamięci im. Eugeniusza Paukszty. Opiekę nad izbą sprawuje Biblioteka Publiczna w Kargowej. Tam też odbywa się wręczanie nagród autorom najlepszych prac konkursowych, a tej uroczystości towarzyszą małe ale ambitne imprezy kulturalne jak np. wieczory poezji śpiewanej Marka Grechuty, widowiska muzyczne itp.

.

“Spowiedź Lucjana Skobiela”

Jedna z najlepszych powieści popularnego autora. Bohater tej książki jest mieszkańcem Ziem Zachodnich, który wspomina swoje życie z okresu niemieckiej okupacji. Dowiadujemy się o jego bolesnych przeżyciach. Gdy przebywał w obozie, żona przyjęła obywatelstwo niemieckie i w tym duchu wychowywała ich jedyną córkę. Książka piękna, wzruszająca i refleksyjna, zabiera nas w podróż do powojennej Polski i ukazuje zmagania Lucjana, któremu przyszło zaopiekować się córką. Małgosią, która – wychowana w duchu niemieckim – nienawidzi wszystkiego, co polskie. Złość i nienawiść zaszczepiła w niej matka. Czy miłość Lucjana zmieni świat dziewczynki? Czy Małgosia pokocha Polskę jak swoją własną ojczyznę?

Książka w roku swego pierwszego wydania znalazła się na liście dziesięciu najlepszych, typowanych przez Ministra Kultury i Sztuki. Jest to dużej miary i w pełni zasłużono wyróżnienie. Eugeniusz Paukszta porusza bowiem pionierski temat wychowania dziecka dziecka pochodzącego z mieszanego małżeństwa, gdy wyrastało ono w atmosferze lekceważenia lub nawet pogardy dla wszystkiego co polskie. Niestety, w ostatnich dziesięcioleciach problem stał się znowu aktualny, gdy miliony młodych ludzi wyemigrowało zagranicę i tam pozakładali swoje rodziny. Tylko niektóre ich dzieci potrafią swobodnie porozumiewać się polskim językiem. Mimo to zdarzają się takie przypadki, że młodzi ludzie decydują się powrócić do starych gniazd i zamieszkać w kraju swych dziadków.

.

(Koniec części pierwszej)

__________________