Kraina Mazowiecko-Podlaska

Tutaj duża niespodzianka. Na pozbawionym wielkich lasów Mazowszu pozostała historia granicząca prawie z legendą.

MAZOWIECKO-PODLASKA kraina przyrodniczo-leśna

Nieznaną dla wielu Polaków jest sprawa ostatniego na świecie tura (Bos taurus primigenius) nazywanego też “urus”, których stada żyły niegdyś na wielkich obszarach prawie całej Europy, Azji (w klimacie umiarkowanym) oraz Północnej Afryki.

.

Potwierdziły to malowidła znajdujące się na ścianach jaskini Lascaux w płd-zach. Francji. Chociaż liczą one prawdopodobnie ponad 10 tys. lat, to zostały odkryte przydpadkowo przez 18-letniego chłopaka, dopiero podczas II-giej wojny światowej. W zachodniej Europie tury wyginęły już przed XII-tym styleciu, chociaż w niemckich lasach zachowały się sporadycznie przez 300 lat. Polska była wówczas jedynym krajem na świecie, który wprowadził ochronę tura jako gatunku zagrożonego wyginięciem. Taką potrzebę widział krół Jagiełło, a jego starania kontynuwali kolejni następcy.

Tur atakowany przez wilki – obraz H. Hardera (1858-1935)

.

Dlatego jedynym chyba miejscem, w którym w tury się utrzymały pozostało Mazowsze, a główną ich ostoją była Puszcza Jaktorowska*. Polscy władcy otaczali ochroną ostatnie ich stado żyjące w lasach pod Sochaczewem, co skutecznie przedłużyło istnienie gatunku o kilka stuleci. Tam w XVI wieku osiedlono szesnastu leśników z rodzinami, których wyłącznym obowiązkiem była opieka nad turami i ich obrona przed kłusownikami. Dla uratowania gatunku, kłusownictwo tura zostało uznane za przestępstwo podlegające karze śmierci.

W tamtych czasach Puszcza Jaktorowska pokrywał duży obszar na zachód od Warszawy, o powierzchni 900 km² i razem z przyległymi obszarami lasów łączyła się z Puszczą Kampionoską. Dzisiaj niewiele już zostało z dawnych kniei. Na skutek rozwoju rolnictwa i budowy miast, obszar dawnej Puszczy Jaktorowskiej się skurczył do ok. 200 km² a i drzewa są inne niż przed wiekami.

Sylwetka tura (Bos taurus primigenius)

Dla porównania podajemy maksymalne wymiary trzech znanych tu gatunków (samców) : D = długość; W = wysokość w kłębie; M = masa ciała. (Rozmiary i waga samicy są średnio mniejsze o 25%). TUR (Bos taurus primigenius): D – 3.m; W – 1.90 m; M – 1000 kg. ŻUBR (Bison bonasus) : D – 2.8 m; W- 1.80 m; M – 900 kg. BIZON (Bison bison) : D – 2.9 m; W – 2.0 m; M – 1100 kg.

Podstawowym kolorem samców tura (byków) był czarny z odcieniem brunatnym w lecie i czarno-brunatny z odcieniem szarym w zimie. Samice były rdzawo-brunatne latem i szaro-brunatne w zimie.

Tur przebywał najczęściej w nizinnych puszczach z gęsto podszytymi młodnikami, które zapewniały mu spokojną ostoję. Był zwierzęciem roślinożernym i dlatego wybierał tereny podmokłe, na których nie wyrastał las, ale obficie pokrywały je trawy i turzyce (łac. Carex L). Chociaż nazwa rośliny (turzyca) brzmi może tak samo jak samica tura, to nie ma potwierdzenia że pochodzi właśnie od nazwy tego zwierzęcia. Wyglądem turzyce przypominają trawę, chociaż należą do różnych rodzin botanicznych. Podczas śnieżnych zim tur odżywiał się młodymi pędami krzewów i drzew, gdyż wtedy trudno było się dokopać do traw i roślin bagiennych.

W związku z rozwojem rolnictwa i wzrastającej liczby wiosek i pierwszych miast, środowisko naturalne tura kurczyło się. Dotyczyło to również ostatnich stad na świecie, które jeszcze żyły na Mazowszu. Od początku XV wieku główna ostoja turów, Puszcza Jaktorowska była specjalnie chroniona na mocy traktatów książęcych, ale w połowie XVI wiekuj żyło tam zaledwie ok. 50 turów; pół wieku później zostały tylko cztery. Ostatnia samica dożyła roku 1627 i jej poświęcono pomnik w miejscowości Jaktorów (pomiędzy Żyradowem i Grodziskiem Mazowieckim).

W roku 2017 uczniowie gimnazjum w Jaktorowie odnowili w parku pomnik ostatniego tura. Zanim odnowili napisy, miejscowa straż pożarna pomogła im dokładnie usunąć zabrudzone warstwy, które nagromadziły się tam przez lata.

Od początku XV wieku główna ostoja turów, Puszcza Jaktorowska była specjalnie chroniona na mocy traktatów książęcych. Jednak wskutek ciągłych zmian w otoczniu, w połowie XVI-go wieku żyło tam zaledwie 50 turów, a niecałe pół wieku później – już tylko cztery. Ostatnia samica padła w 1627 roku. Czasami się mówi się, że nastąpiło to jak wynik choroby, a nawet pojawiły się informacje, że zwierzę zostało zabite podczas polowania, co brzmi już całkowicie niewiarygodnie. Poza tym tur mógł utracić naturalną odporność na niegroźne nawet choroby, bo żył w małej, odizolowanej populacji i – nie mająć możliwości do krzyżówek genetycznych – utracił zdolność adaptacji do zmieniających się warunków.

.

Od lewej kilka herbów : Jaktorów – w znaku miejscowej straży pożarnej, gmina Turek niedaleko Konina i Chojnice (na skraju Borów Tucholskich).

Tur znajduje się w herbach miast i gmin, głównie na północnych terenach Polski, jak Bielsk Podlaski, Chojnice, Jaktorów, Leszno Sejny, Tykocin, Turek oraz dawnego województwa kaliskiego. Nazwa miasta Turek nawiązuje do zwierzęcia, które kiedyś żyło w tamtejszych lasach. Z turem łączy się też tradycja kolędników. Przebrani za różne figury, wędrowali oni przez zasypane śniegiem wioski, w okresie od Bożego Narodzenia aż do połowy zimy.

Turoń kolędników miał czarny łeb z rogami i kłapiącą paszczą.

.

Do dzisiaj w Europie i na całym świecie żyje wiele zwierząt parzystokopytnych  (Artiodactyla)  podobnych do dawnego tura – szczegónie te z rodziny wołowatych (Bovidae).

.

1. Polska czerwona rasa bydła – byk z obciętymi rogami; 2. Węgierskie szare bydło na bezleśnej równinie zwanej “puszta”; 3. Byk hiszpańskiej rasy czyli “toro” hodowany dla korridy, popularnego widowiska w kulturze iberyjskiej.

.

Dla ciekawości można dodać, że wołowate dzielą się na dwie kategorie czyli podrodziny: bawoły oraz antylopy. Drogą krzyżówek probowano z nich odtworzyć gatunek dawnego tura, jak do tej pory bezskutecznie.

Dla ciekawości można dodać, że wołowate dzielą się na dwie kategorie czyli podrodziny: bawoły oraz antylopy. Drogą krzyżówek probowano z tych pierwszych odtworzyć gatunek dawnego tura, jak do tej pory bezskutecznie.

.

1. Bydło Hecka; 2. Efekt mieszanki ras – ZOO w Amsterdamie, rok 1984; 3. Krzyżówka bydła Hecka z dwiema innymi rasami.

.

Od roku 2006 działa w Poznaniu Polska Fundacja Odtworzenia Tura. Pracownicy Uniwersytetu Przyrodniczegeo (dawniej: Wyższa Szkoła Rolnicza) chcą odzyskać zwierzę, które było symbolem potężnej Polski przez kilka wieków. W tym celu nawiązali kontakt z Instytutem Genetyki PAN oraz specjalistami z różnych krajów.

_________________