Uroda miesięcy – SIERPIEŃ
Rok Polski; Sierpień
GWIAZDY i WIENIEC
„Gdy na świętego Prota (11 IX) jest pogoda albo słota, to na świętego Nikodema (3, 31 VIII) jest deszcz albo go nie ma…” – powiadają szydercy, przedrzeźniający przepowiednie atmosferyczne drogie rolnikom. Niech sobie drwią. Cokolwiek mówią, każdy wie, jak Polska długa i szeroka, że jeśli padało na Siedmiu Braci Śpiących (10 VII) i na świętego Medarda (VI), a na Czterdziestu Męczenników (9 III) był przymrozek, darmo spodziewać się pomyślnych żniw. Chyba że „marzec suchy, a mokry maj”, zapowiadające „żyto jako gaj”, zneutralizowały niepomyślne wnioski.
Bogactwo wróżb dotyczących pogody na żniwa świadczy o znaczeniu tej pory. Od zarania dziejów do niedawnych czasów Polska była krajem rolniczym, nie dziw więc, że głosem ziemi przesiąkły jej kultura i jej obyczaje. Problemy rolnicze zostawały żywe nawet dla tych, co bezpośredniego kontaktu z ziemią nie mieli. Żniwa stanowiły centralny punkt roku, oczekiwany z nadzieją i troską. Ogrom czasu i pracy, cała racja istnienia rolnika zależały od udanych albo nieudanych zbiorów.
.
Miotła zbożowa (Apera spica-venti) nazywana również mietelnicą to jeden z najbardziej szkodliwych chwastów. Chaber polny, bławatek (Centaurea cyanus) – ładnie wygląda na miedzy ale gdy się masowo rozsieje, to może zdławić łodygi zbóż.
Są niebezpieczeństwa, które dobry rolnik przewidzi i odparuje. Nie dopuści w swym zbożu do mietlicy, ognichy, kąkolu. Co najwyżej chabry, w myśl starego porzekadła: „Pszenica w bławacie, gospodarz w szkarłacie; pszenica w maku, gospodarz w kubraku; pszenica w rumianku, bywaj zdrów, kochanku!” Nie będzie miał w życie sporyszu ani w pszenicy niezmiarki. Ileż jednak gróźb zostaje, od jego woli i rozumu niezależnych! Przyjmijmy, że wróżby wypadły pomyślnie, a pogoda zastosowała się do nich uprzejmie.
.
1. Kwiaty maku (Papaver rhoeas L.) i – nisko, między łodygami zboża – Rumian polny (Anthemis arvensis L.). 2. Na prawej ilustracji: Ognicha /gorczyca polna, (Sinapis arvensis L.) – nosiciel groźnych chorór roślinnych.
.
Święta Zofija, co kłosy rozwija, spełniła swoje zadanie, zboże podniosło się bujnie, w czerwcu faluje jak morze, kwitnienie przyszło w pogodę i białe, pachnące chlebem dymy pyłu unosiły się ponad polami, kłos pęcznieje z każdym dniem. Atłas zieleni nabiera złotego tonu. Wtedy lada burza położy ci zboże. Cały łan legnie pokotem, wiatr go stratuje niby tabun koni, deszcz przytłucze ciężkie kłosy, które już nie wstaną. A grad zostawiający na polu zniszczenie równe szarańczy! A dziki, wychodzące z lasu o zmierzchu, gotowe zećpać w jedną noc całe pole owsa czy jęczmienia! Każda godzina jest nabrzmiała groźbą.
Choć rolnik z zawodu musi stać się filozofem, bywa, iż niepokój wyciąga go nocą z chaty. Staje, patrzy, skąd wiatr wieje, czy księżyc jest czysty, czy też w lisiej czapie. Z ulgą spogląda w niebo pogodne, przecudne, sierpniowe niebo, o szczególnie ciemnym, choć przeźroczystym błękicie. Wokoło panuje cisza, tylko liście topoli trącane nieuchwytnym wiatrem szemrzą jakby struga wody. Zmilkły dawno żaby, zmilkły ptaki, gwiazdy spadają bezszelestnie świetlistymi smugi. Mawiano nam w dzieciństwie, że wystarczy powiedzieć życzenie, w chwili kiedy gwiazda spada, aby się spełniło. Więc któż nie wpatrywał się uparcie w niebo szepcząc czyjeś imię?
.
Sierpniowe niebo pełne gwiazd. Na prawej stronie: księżyc w “lisiej czapie”.
Wielka poezja nauki powiada, że wszechświat jest kulą rozpędzoną, wirującą, rozszerzającą się nieustannie na wszystkie strony jak bańka mydlana pod wpływem oddechu. My, pyłki na pyłku globu, wirujemy wewnątrz czarodziejskiej bani, porwani w jej bieg i bezbronni przed klęskami natury. Wszak najgorsza z nich, straszniejsza niż grad lub burza, jest wojna. Lokalna czy totalna – stanowi klęskę dla rolnika. Trud rolnika wymaga pokoju, oddycha pokojem, żyje nadzieją pokoju. Zmieniają się sposoby uprawy, traktor wyparł sochę i wołu, lecz gleba jest wciąż ta sama, kolejność pór roku nie ulega zmianie. Praca rolnika pozostaje odwiecznie wpleciona w rytm ziemi. Wojna od czasów Kaina stanowi zakłócenie harmonii. Ludy nomadzkie, nie związane z gruntem, szczepy myśliwskie, szukające wciąż nowych terenów dla łowów, mogą żyć wojną, nawet pragnąć wojny. Dla ludów rolniczych wojna jest zawsze przekleństwem. Powaga żniw maluje się w obrzędowości towarzyszącej zbiorom.
Wianuszki z rozchodnika, mięty i macierzanki święcone na Boże Ciało z wetkniętymi w nie zwitkami papieru, na których nagryzmolono pierwsze słowa czterech Ewangelii czytanych podczas procesji – zakopywano na rogach pól, by ustrzec zbiory przed szkodą. W uroczystej wotywie, odprawianej w każdej parafii przed żniwami, kapłan mówi: „Wylej, Panie, błogosławieństwo Twoje na lud Twój i plony ziemskie… Racz obdarzyć nas urodzajem owoców ziemi, bez których w życiu doczesnym obejść się nie możemy…” A żniwa rozpoczynane bywają w sobotę, dzień poświęcony Maryi, Matce Bożej. Od maszyn, traktorów i snopowiązałek cofnijmy się wstecz o czterdzieści lat, w czasy, gdy obyczaje żniwne trwały jeszcze w swojej mocy.
.
Matka Boska Zielna – obraz A.Setkowicza (1876-1945). 2. Wiązanki ziół na dzień Matki Boski Zielnej, znanym też jako święto Wniebowzięcia i obchodzonym od wieków 15-go sierpnia.
Nadszedł więc szczęśliwy dzień, gdy kłosy zbielałe proszą się o sierp lub kosę. Jak dawny żołnierz na dawnego typu wojnę, ludność przywdziewa na żniwa nowe obleczenie. Odżywia się lepiej. Żadna baba nie sprzeda w czasie żniwa jajek ani sera. Zasadniczym narzędziem pracy jest sierp o rysunku nowiu. Nów nie zmienił swego kształtu od tysięcy lat, sierp nie odmienił się również. Praca sierpem stanowi zaszczytny przywilej kobiet. Wychodzą stare i młode na pole, pięknym półkolistym ruchem odkładając na powrósło garście ścięte równiutko przy ziemi. Każdy ruch celowy, oszczędny jest owocem wielowiekowego doświadczenia. Przygięcie, wyprostowanie, przygięcie, znów nachylenie. Już garści tyle, że trudno je objąć. Więc przycisk kolanem, wiązanie powrósła. Kołek wyjęty zza paska spódnicy pozwala skręcić węzeł słomiany tak mocno, że nic go nie przerwie. Kołek powraca za pasek, nowe powrósło na ziemię, znowu garść za garścią, i wciąż te same ruchy niespieszne, wytrwałe. Słońce praży, powietrze dygocze z upału, pot ścieka po twarzach na ziemię, świerszcze grają. Przy snopach sierpowych, ciężkich, równych, snopięta maszynowe, sczepione sznurkiem byle jak, raz za wysoko, raz za nisko, rozlatujące się na widłach, wyglądają rażąco tandetnie. A jednak tamten znój czcigodny musiał ustąpić pod naporem życia niosącego nowe formy, nowe obyczaje. Co minęło, nie powróci. Czy przynajmniej ludzie mniej dzisiaj pracują? Gdzież tam, pracują tyleż samo albo więcej, lecz inaczej. Wolny rytm został zastąpiony przez pośpiech – dokładność zmieniła się w szybkość. Wysiłek został ten sam, tylko odarty z uroku sprawiającego, że dawne żniwa były zarazem obrządkiem. Stawianie snopów w kopki, kopy, mendle, zwożenie ich – to męska zabawa.
.
Żniwa sierpem i kosą. Na środku: “Pole pszenicy przed burzą” – fragment obrazu V. van Gogha.
.
Żniwiarki kończą swą pracę, przejawiając niecierpliwość. Bo dożynają już ostatnie pole, na którym ma zostać „przepiórka”. „Przepiórka” – to kępka zboża zostawiona pośrodku pola, zwykle na górce, by była z dala widoczna. Żniwiarki tnąc okrążają ją, aż zostanie tyle kłosów, ile zajmuje powierzchnia dwóch dłoni. Najstarsze kobiety dzielą kłosy na trzy części i z każdej splatają warkocz. Trzy warkocze związują w górze tuż przy kłosach czerwoną tasiemką. Pod utworzone w ten sposób sklepienie kładą płaski kamyk, na kamieniu czyste płótno, na płótnie bocheneczek chleba. To obiata dla skrzatów, nagroda za dopilnowanie zbiorów. Gdy „przepiórka” ukończona, dziewczęta mogą przystąpić do plecenia wieńca.
.
Trzeba się uwijać zanim spadnie deszcz…
Na wieniec już poprzednio odkładano z każdego pola najpiękniejsze kłosy. Prócz zbóż będą weń wplecione pachnące szyszki chmielu, leszczynowe orzechy, jarzębina i kalina. Wieniec barwny, dostojny otrzyma formę zamkniętej korony. Przodownica, ta, która najwięcej snopów użęła, poniesie go gospodarzowi, otoczona śpiewającą gromadą. „Plon niesiemy, plon!” – stara pieśń dożynkowa, podobna jest tej weselnej o chmielu i wiosennej o Marzannie. Każda dzielnica, każda epoka dorabia do niej swoje słowa, lecz nuta i przyśpiewek zostają te same.
.
1. Zofia Stryjeńska – Żniwa; 2. “Powrót z pola” – mal. Adam Ciemniewski (1866-1915)
.
Kogóż to niesie gromada? My rozumiemy dziś, że dostatek, bogaty zbiór, lecz niegdyś niesiony był Plon. Wzajemne przyśpiewki, odbieranie wieńca, wszystko nosiło charakter obrzędowy, po czym dopiero następowały poczęstunek i zabawa. Jeszcze kopy lub kopki złocą się na polach, gdy pług już ciągnie między nimi czarne smugi podorywki. Nowy trud pod nowy siew, bo życie nie zna spoczynku.
Pracę rolnika, mozolny wysiłek cichych, co posiędą ziemię, upodobała sobie Królowa Pokoju. Matka Siewna, Matka Zielna odsunęła dawne bóstwa, przejmując opiekę nad pracą żniwiarza. Pobożność ludu polskiego uwiła Jej wieniec legend piękniejszy niż dożynkowy. Najświętsza ochrania dłonią przed jastrzębiem gniazdo skowronka, przyjaciela rolnika. Przed potopem całe źdźbło od góry do ziemi stanowiło kłos. Gdy potop zalał świat i jeszcze wierzchy zbóż widniały nad wodą, Przeczysta uchwyciła w rękę podmywane falą czubki, wołając błagalnie: Choć tyle, choć tyle pozostaw im, Panie! I kłos ocalał w wymiarze Jej dłoni. Ona uciekając do Egiptu pomogła w siewie strudzonemu chłopu. Posiana przez Nią pszenica rośnie w oczach, idzie w kolana i już się kłosi.
.
Skowronek polny (Alauda arvensis) buduje skromne gniazko na ziemi, ale wzlata wysoko i swoim śpiewem umila pracę rolnikom – (0:29) https://www.youtube.com/watch?v=HYF7N49B16A .
Tej Opiekunce, Matce miłości pięknej i nadziei świętej, lud polski składa zboża i zioła w dniu Jej Wniebowzięcia. Ona poniesie je ze sobą niby wonny oddech ziemi – hołd Stworzycielowi od Jego stworzenia. Rzeczniczka wszelkich potrzeb i nędz świata. Przodownica miłosierna, odziana w koronę uwitą z kłosów, zroszoną kroplami znojnego ludzkiego potu.
________________